Dilbilgisi Sorunları - 1 : Ek Yığılması ve 'Kendi' Zamiri Hakkında
Soru :
Hocam, merhaba!
Ben eski öğrencilerinizden Faruk.
'Adamın biri', 'Adamın birisi' bu tamlamalardaki sondaki -i eki için ne dersiniz? 'Bunu o kendi istedi' ile 'Bunu o kendisi istedi' cümlelerindeki kendi sözcüğündeki ekler için ne söylenebilir? Bununla ilgili olarak 'Bölücü örgüt elebeşı' mı 'Bölücü örgüt elebeşısı' mı?
Cevap :
Bu soruda üç konu var.İkisi ek yığılması ile ilgili. "Adamın birisi" tamlamasında ek yığılması söz konusudur. Yani
şeklinde bir yapı söz konusu. Demek ki sadece "adamın biri" demek yeterli olacaktır. Ek yığılmasının ikinci örneği ise tamlananı bir isim tamlaması olan isim tamlamalarında görülüyor. baş örtüsü, sırt çantası gibi yapılar birer isim tamlaması. Ancak bunlar başka bir tamlamanın tamlanan unsuru olduğunda şöyle bir yapı ortaya çıkar :
Bu durumda iki iyelik eki üst üste gelmiş olur. Bunlardan biri geriye doğru silinir; buna "silme" işlemi diyoruz. Böylece ortaya şöyle bir yapı çıkar :
ø işareti sıfır morfemi göstermektedir. Sıfır morfem, işlev olarak var olan, fonetik olarak var olmayan morfolojik unsurlara verdiğimiz addır. Aynı şekilde 'elebaşı' kelimesi de isim tamlaması yapısındadır. Başka bir tamlamanın içinde tamlanan unsur olduğunda üzerine gelmesi gereken iyelik eki silinecektir :
Demek ki "bölücü örgüt elebaşı" demek doğrudur.
Kendi ve kendisi kelimelerine gelince. Muharrem Ergin, Türk Dilbilgisi isimli eserinde dönüşlülük zamirlerini anlatırken bu konuda gerekli açıklamaları yapmıştır. Ben özetlemekle yetineceğim : "Kendi" kelimesi 'asıl, öz' anlamında bir kelmedir. Kendi kitabım, kendi defterim, kendi evim. Bununu şahıs zamiri olabilmesi için iyelik eki alması gerekir : kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri (kendim gittim, kendimiz gittik, kendisi gitti). Bugün Azerbaycan Türkçesinde kullanılan "öz" kelimesi ile karşılaştıralım. Öz vatanım, öz dilim örneklerinde "asıl' anlamında kullanıldığı açık. Özüm, özün, özü örnekleri ise zamir. Şimdi, "özüm gittim, özün gittin, özü gitti" yerine "öz gittim, öz gittin, öz gitti" denilemeyeceği gibi "kendim gittim, kendin gittin, kendi gitti" yerine "kendi gittim, kendi gittin" denilemez, yani iyelik eklerini atarsak "kendi" kelimesi zamir olma niteliğini kaybeder. Üçüncü şahısta da bunun böyle olması gerekir. Ancak bugün "kendi gitti" ifadesi, gramer mantığımızı rahatsız etmiyor, bu diziliş bize olabilir gibi geliyor. Bunun sebebi "kendi" kelimesinin sonundaki "i" foneminin "iyelik eki" sanılmasıdır. Bu bizim zihnimizi yanıltıyor, doğrusu "kendisi gitti" demektir. Ancak çok yaygınlaşan bu kullanımı galatımeşhur saymak da mümkündür. Kendisi ile ilgili not : kendisi şekli aslında kendi özi yapısından gelişmiştir = kendü özi > kendözi > kendüsi > kendisi. Peki, kelimenin etimolojisi buysa, buradaki +sI'yi iyelik eki saymayacak mıyız. Bence sayabiliriz. Başlangıçta kendi ve öz kelimeleri ikileme olarak kullanıldı kendi+si öz+i. Ancak kullanımda bu iyeliklerden biri düştü (sıralı cümlelerde de bazı ortak morfolojik unsurların tekrardan kaçınmak için kullanılmamasını hatırlayın). Ortaya kendü+ø öz+i yapısı çıktı. Sonra bu kendisi oldı. Yani orada her halükarda bir +sI iyeliğinin olması gerekiyordu. Bugün kelimeyi tahlil ederken
kendi (i.k.)+sI (iyl.) olarak tahlil etmeliyiz.
Hocam, merhaba!
Ben eski öğrencilerinizden Faruk.
'Adamın biri', 'Adamın birisi' bu tamlamalardaki sondaki -i eki için ne dersiniz? 'Bunu o kendi istedi' ile 'Bunu o kendisi istedi' cümlelerindeki kendi sözcüğündeki ekler için ne söylenebilir? Bununla ilgili olarak 'Bölücü örgüt elebeşı' mı 'Bölücü örgüt elebeşısı' mı?
Cevap :
Bu soruda üç konu var.İkisi ek yığılması ile ilgili. "Adamın birisi" tamlamasında ek yığılması söz konusudur. Yani
adam+ın (ilg.) bir+i(iyl.)+si(iyl.)
Ayşe+nin başörtüsü+sü.
Bu durumda iki iyelik eki üst üste gelmiş olur. Bunlardan biri geriye doğru silinir; buna "silme" işlemi diyoruz. Böylece ortaya şöyle bir yapı çıkar :
Ayşe'nin başörtüsü+ø.
ø işareti sıfır morfemi göstermektedir. Sıfır morfem, işlev olarak var olan, fonetik olarak var olmayan morfolojik unsurlara verdiğimiz addır. Aynı şekilde 'elebaşı' kelimesi de isim tamlaması yapısındadır. Başka bir tamlamanın içinde tamlanan unsur olduğunda üzerine gelmesi gereken iyelik eki silinecektir :
Bölücü örgüt+(ün) elebaşı+sı > bölücü örgüt+(ün) elebaşı+ø.
Demek ki "bölücü örgüt elebaşı" demek doğrudur.
Kendi ve kendisi kelimelerine gelince. Muharrem Ergin, Türk Dilbilgisi isimli eserinde dönüşlülük zamirlerini anlatırken bu konuda gerekli açıklamaları yapmıştır. Ben özetlemekle yetineceğim : "Kendi" kelimesi 'asıl, öz' anlamında bir kelmedir. Kendi kitabım, kendi defterim, kendi evim. Bununu şahıs zamiri olabilmesi için iyelik eki alması gerekir : kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri (kendim gittim, kendimiz gittik, kendisi gitti). Bugün Azerbaycan Türkçesinde kullanılan "öz" kelimesi ile karşılaştıralım. Öz vatanım, öz dilim örneklerinde "asıl' anlamında kullanıldığı açık. Özüm, özün, özü örnekleri ise zamir. Şimdi, "özüm gittim, özün gittin, özü gitti" yerine "öz gittim, öz gittin, öz gitti" denilemeyeceği gibi "kendim gittim, kendin gittin, kendi gitti" yerine "kendi gittim, kendi gittin" denilemez, yani iyelik eklerini atarsak "kendi" kelimesi zamir olma niteliğini kaybeder. Üçüncü şahısta da bunun böyle olması gerekir. Ancak bugün "kendi gitti" ifadesi, gramer mantığımızı rahatsız etmiyor, bu diziliş bize olabilir gibi geliyor. Bunun sebebi "kendi" kelimesinin sonundaki "i" foneminin "iyelik eki" sanılmasıdır. Bu bizim zihnimizi yanıltıyor, doğrusu "kendisi gitti" demektir. Ancak çok yaygınlaşan bu kullanımı galatımeşhur saymak da mümkündür. Kendisi ile ilgili not : kendisi şekli aslında kendi özi yapısından gelişmiştir = kendü özi > kendözi > kendüsi > kendisi. Peki, kelimenin etimolojisi buysa, buradaki +sI'yi iyelik eki saymayacak mıyız. Bence sayabiliriz. Başlangıçta kendi ve öz kelimeleri ikileme olarak kullanıldı kendi+si öz+i. Ancak kullanımda bu iyeliklerden biri düştü (sıralı cümlelerde de bazı ortak morfolojik unsurların tekrardan kaçınmak için kullanılmamasını hatırlayın). Ortaya kendü+ø öz+i yapısı çıktı. Sonra bu kendisi oldı. Yani orada her halükarda bir +sI iyeliğinin olması gerekiyordu. Bugün kelimeyi tahlil ederken
kendi (i.k.)+sI (iyl.) olarak tahlil etmeliyiz.
Yorumlar